संस्कृती ही संकल्पना समजावून घेणे कठीण असले, तरी ती अवघड नाही. ’महाराष्ट्र संस्कृती; द्रविड संस्कृती; भारतीय संस्कृती; पाश्चात्य-इस्लामिक संस्कृती, पौर्वात्य, करेबियन, लॅटिन-अमेरिकन संस्कृती- हे आपण ऐकत किंवा वाचत असतो. तेव्हा ’संस्कृती’ हे काय प्रकरण आहे हे समजावून घेणे आवश्यकच आहे.

 

’संस्कृती’ हा विषय व्यापक आहे. समूह, व्यक्ती, स्थान, देश, भौतिकता, अमूर्तता अशा कितीतरी गोष्टी यात येतात. भाषा, मानवी मूल्ये, श्रद्धा, अंधश्रद्धा, विश्वास, प्रतिमा, आदिबंध, प्रथा, रुढी, रिवाज, परंपरा, धर्म, जात, स्त्री-पुरुष नातेसंबंध, समाजातील चौकटी, व्यवस्था- आर्थिक, राजकीय, वैचारिक, इतिहास, जगण्याच्या पद्धती अशा गोष्टींना ’संस्कृती’ या नावाखाली संबोधित केले जाते.

 

जेव्हा एखाद्या गोष्टीचे वर्णन ’सांस्कृतिक’ असे केले जाते, तेव्हा त्यात इतिहास, परंपरा, धर्म, वैयक्तिक आणि सामूहिक सामाजिक-राजकीय कृतींचा संदर्भ येतो. अलीकडच्या काळात ’सांस्कृतिक अनुभव’ म्हणून उपभोगाच्या आकृतीत बंदिस्त केले आहे. म्हणजे सांस्कृतिक नावाची गोष्ट ही केवळ ‘साजरी’ करणारी गोष्ट असते, असा हा प्रकार आहे. 

 

आपल्या हातात अँड्रॉइड फोन आल्यापासून गेल्या दोन दशकात हा संस्कृतीचा खेळ वाढलेला आहे. ‘व्हॉट्सअ‍ॅप’ला स्टेटस लावणे, रील्स तयार करणे, करमणूकप्रधान विनोदी व्हिडिओज बनवणे, सतत आपण कुठेतरी काहीतरी साजरे करत आहोत, असा देखावा करणे वगैरे गोष्टी वाढत चालल्या आहेत. हे सगळे अति-औद्योगीकरणाचे परिणाम आहेत. वस्तूंचे प्राबल्य निर्माण झाल्यामुळे उपभोगवादी संस्कृती तयार झाली. आज क्रिकेटसारखा खेळदेखील विकला जातो. प्रत्येक गोष्ट विकली जाते. खरेदी करणारे देखील तुमच्या दारात उभे आहेत. पाणी, शुद्ध हवेसारख्या मूलभूत नैसर्गिक गोष्टी या कुणाच्याही मालकीच्या नाहीत; पण त्या वैयक्तिक वापरांसाठी विकल्या जाऊ लागल्या. आधुनिक जीवनाचे आयाम बदलले जाऊ लागले.

 

संस्कृती व्यवहाराचे चित्र

 

कचर्‍यासाठी टोपली, केसांचे गुंते सोडवण्यासाठी स्त्री आणि पुरुष यांचे वेगवेगळे सलून्स, मोबाईलच्या नंतर मोबाइल कव्हर्स, लॅपटॉपसाठी कव्हर्स, वेगवेगळ्या आकाराच्या बॅगा, पाण्याच्या बाटल्या वेगवेगळ्या प्रकारचे अपारंपरिक कपडे- एक ना हजार गोष्टी या हळूहळू आपल्या आधुनिक जीवनात प्रवेश करू लागल्या. यामधून नवनव्या वस्तू विकत घेणे, सजावटी करणे हे वाढू लागले. उदाहरणार्थ ख्रिसमस ट्री, गुढी उभारणे, लाईटच्या माळा लावणे, वेगवेगळ्या डिझाइन्सचे घरातील देवांसाठी मखर विकत घेणे, वटपौर्णिमेच्या दिवशी वडाच्या झाडाची पूजा, चितळें श्रीखंड अशा गोष्टी प्रतिष्ठेच्या झाल्या, हे सारे संस्कृती व्यवहाराचे नवे चित्र आहे. या गोष्टी विसाव्या शतकातदेखील उपस्थित होत्या. पण त्यांचे प्रमाण आज इतके अफाट नव्हते.

 

विसाव्या शतकातील एक उदाहरण पाहा. पुण्यातील तरुण-तरुणींनी ’व्हॅलेंटाईन डे’  सण साजरा करत असताना, काही संघटनांनी ’व्हॅलेंटाईन डे’ ची कार्डस् विकणार्‍या दुकानांवर हल्ला-जाळपोळ करून दहशत पसरवली होती. ’व्हॅलेंटाईन’ हा काही आपला सण नाही. ती काही आपली संस्कृती नाही. ही ख्रिश्चन संस्कृती आहे. तेव्हा हे परकीय सण साजरे करणे आपल्या भारतीय संस्कृतीत बसत नाही. असे या संघटनांचे म्हणणे होते आणि या जाळपोळीपाठीमागची हीच प्रेरणा होती. 

 

साधारणपणे ‘संस्कृती’ हा शब्द उच्चारल्यावर कला, संगीत, साहित्य, चित्र, नृत्य, शिल्प, चित्रपट, पोशाख, शिष्टाचार, अन्न, वगैरे गोष्टी आपल्यासमोर येतात. संस्कृती या विषयाचा हा एक मोठा आशय आहे; पण केवळ याच सर्व गोष्टी म्हणजे ’संस्कृती’ नव्हे.

 

गेल्या काही दशकांत संस्कृतीचा धर्माशी लावला गेलेला अर्थ हा ठळकपणे जाणवतो. कुठल्याही प्रकारची व्यवस्थित चिकित्सा न करता इतिहासाचे गौरवीकरण करून त्याला संस्कृती म्हणणे असा हा प्रकार आहे. आयुर्वेदाचे गौरवीकरण, शालेय पाठ्यपुस्तकांतून व्रतवैकल्ये, उत्सव यांचा संस्कृती म्हणून घोष, प्लास्टिक सर्जरी, पुष्पक विमान वगैरे गोष्टी आणि विज्ञान याचा शोध आपणच लावला. अशा प्रकारची काल्पनिक चित्रे लोकांच्या मनावर पुस्तकांतून आणि मीडियाद्वारे आपल्यावर ठसवली जात आहेत. संस्कृती म्हणजे ’साक्षात प्रत्यक्ष जगणे’ होय. वर उल्लेख केलेल्या सर्वच ललित कलांमधून आणि इतर मानवी कृतींमधून हे साक्षात जगणे प्रत्यक्षात उतरतही असते; पण त्याहीपेक्षा जगताना निर्माण होणारे अनेक प्रश्न किंवा त्यासंदर्भात विचारले जाऊ शकणारे प्रश्न आणि त्याची चिकित्सा याला ’संस्कृती’ म्हणावे लागेल.

 

संस्कृतीचा विकास

 

’संस्कृती’ या संकल्पनेचा अठराव्या शतकात विकास झाला. भारतीय परिप्रेक्ष्यात ’संस्कृती’ या संकल्पनेला सं+कृती म्हणजे ’चांगली कृती’ असे साधारणतः म्हणता येईल. आता ’चांगले काय’ आणि ’वाईट काय’ हे ’सापेक्ष’ असते. उदाहरणार्थ, वैद्यकीय अर्थाने ग्लुकोज हे शक्तिवर्धक आहे. पण ग्लुकोज हे मधुमेही रुग्णांना धोकादायक ठरू शकते. एकच गोष्ट, जी एकाला ’चांगली’ असते, ती दुसर्‍यासाठी ’वाईट’ही ठरु शकते. म्हणून ’चांगले’ आणि ’वाईट’ ही मूल्य व्यवस्था सापेक्ष आहे.

 

भारतीय भाषांमध्ये ’संस्कृती’ ही संज्ञा ’संस्कृत’ या भाषेतून आली. ही संज्ञा मराठी आणि भारतीय भाषांमध्ये रूढ झाली. ’संस्कृती’ या संज्ञेपेक्षा ’सभ्यता’ ही संज्ञा अधिक योग्य आहे. पण ती रूढ झाली नाही. अठराव्या शतकात ’संस्कृती’ (र्उीर्श्रीीींश) आणि सिव्हिलायझेशन (उर्ळींळश्रळीरींळेप) या दोन्हींचाही अर्थ ’र्उीश्रींर्ळींरींळेप’ शी निगडित होता. पण नंतर त्यात भेद होत गेला. ’कल्टिव्हेशन’ ही संज्ञा कृषी संस्कृतीशी अधिक निगडित आहे. जमिनीत पिकांची लागवड करणे. लावलेली पिके वृद्धिंगत व्हावी यासाठी मशागत करणे वगैरे अर्थ यात अभिप्रेत आहेत. ’संस्कृती’ (र्उीर्श्रीीींश) चा कल हा बाह्य जगापेक्षा आंतरिक जगाकडे सरकतो. कला, साहित्य, संगीत, राजकारण, समाजकारण, संस्कृतीकरण चळवळीचे फ्रेंच विचारवंत झाक रूसो (१७१२-१७७८) यांच्या प्रभावाचा हा परिणाम होता. या कालखंडात ’संस्कृती’ला एक व्यक्तिनिष्ठ आंतरिक प्रक्रिया मानली गेली. ’सिव्हिलायझेशन’ मध्ये व्यक्तीचा धर्म, कला, कुटुंब, व्यक्तिगत जीवन वगैरे गोष्टी येत नाहीत, पण ’समाज’ (डेलळशीूं) या अमूर्त गोष्टीचा यात समावेश होतो. त्याच अनुषंगाने या सर्व गोष्टी व्यक्तीच्या व्यक्तिगत व्यवहारातून उमटत जातात. यालाच आपण त्या व्यक्तीचे वैशिष्ट्यपूर्ण ’सांस्कृतिक जीवन’ (र्उीर्श्रीीींरश्र इशळपस) असे म्हणू शकतो. ’सिविलायझेशन’ ही बाह्य घटकांनी बनलेली असते, तर ’संस्कृती’ ही व्यक्तीच्या आंतरिक विकासाचा भाग असतो. पुढे तो धर्म, कला आणि इतर सामाजिक संस्था आणि त्यांचे विविध व्यवहार आणि मूल्ये  यांच्याशी जोडला जातो.

 

भौतिक पर्यावरण

 

पर्यावरण, आकाश, जमीन, समुद्र, भवताल, पाऊस, हवामान, वादळे, रोगराई, नदी, नाले, ओढे, डोंगर, पर्वत, जंगल, वृक्षवल्ली, पशु-पक्षी-प्राणी, माती, दगड-धोंडा वगैरे बाह्य घटक सिव्हिलायझेशनमध्ये येतात. यात असलेला ’माणूस’ हा व्यक्ती म्हणून या भौतिक पर्यावरणाला कशा पद्धतीने प्रतिसाद देत जातो ही गोष्ट ’संस्कृती’ या घटितात येते. सिव्हिलायझेशन आणि संस्कृतीच्या निसरड्या कक्षांवर मानवनिर्मित संपत्ती, युद्ध, हिंसा, अराजकता, विकास, विनाश, धर्म, वंशभेद, इतिहास, सुधारलेल्या-मागासलेल्या जमाती यांच्यात असलेला संघर्ष, सत्ता, स्टेट (राज्यसंस्था), वर्चस्ववाद याही गोष्टी यात येतात. हे तसे नेमकेपणाने सांगता येणे कठीण आहे. पण एक गोष्ट नेमकेपणाने सांगता येईल. ’सिव्हिलायझेशन’ ही बाह्य गोष्ट आहे. याउलट, ’संस्कृती’ ही आंतरिक गोष्ट आहे. त्याचबरोबर संस्कृती ही काळानुरूप बदलत जाते. तिचा वेगवेगळ्या भाषांमध्ये वेगवेगळा इतिहास असतो. गेल्या सहा-सात दशकांत संस्कृतीचा एक अभ्यास म्हणून विकास झाला आहे. ही एक वेगळी ज्ञानशाखा म्हणून आकाराला आली आहे.

 

’सांस्कृतिक’ असणे म्हणजे काय? याचे उत्तर साधारणपणे सेलिब्रेशन करणे, सतत चमकत राहणे, वेगवेगळे पोशाख घालून सिनेमातील नृत्य, गाणी जोडून फेसबुकवर स्वतःची स्टोरी तयार करून मिरवणे वगैरे गोष्टींना आज ‘सांस्कृतिक’ समजले जाते. याच लोकांचे प्रत्यक्ष आणि साक्षात जीवन ‘भयंकर’ असते. किंबहुना, मानसशास्त्रीय दृष्टिकोनातून असे म्हणता येईल की, जे लोक संस्कृतीचे गडद आणि ठळक प्रदर्शनीय रूप सातत्याने सादर करत असतात, ते उपभोगवादी संस्कृतीमध्ये अडकलेले असतात. आजच्या या लेट-कॅपिटललिस्ट जमान्यात संस्कृतीचे अधिक विकृतीकरण होत आहे, आणि हे असे विकृतीकरण होणे या व्यवस्थेला उपकारक आहे. या पार्श्वभूमीवर आपणाला ‘सांस्कृतिक जाण’ कधी येणार? हा प्रश्न संवेदनशील व्यक्तीला छळणारा आहे.